Gənclər arasında narkotikə meyilliliyin qarşısının alınması: səbəblər, məsuliyyət və tarixi nümunələr

Gənc yaşlı uşaqların və yeniyetmələrin narkotik maddələrə meyil etməsi yalnız fərdi problem deyil — bu, ailə, məktəb, icma və dövlət üçün genişmiqyaslı ictimai-sosial çətinlikdir. Bu məqalədə gənclərin narkotik istifadəsinə meyilliliyinin əsas səbəbləri, risk və qoruyucu faktorlar, kimlərə nə dərəcədə məsuliyyət düşməsi və dünyada baş vermiş seçilmiş tarixi nümunələr işıqlandırılaraq qarşısının necə alınacağına dair praktik tövsiyələr təqdim edilir.

1. Niyə gənclər daha kövrəkdir? (Nevroinkişaf və davranış)

Beynin inkişafı:** Adolesensiya dövründə prefrontal korteks (planlama, nəticə çıxarma, impulsları nəzarət etmə mərkəzi) tam yetişmir. Bunun nəticəsində gənclər risk götürməyə, impulsiv qərarlar verməyə və qısa müddətli zövqə üstünlük verməyə meyilli olurlar.

Dopamin sistemi:** Gənclərin mükafat sistemləri daha həssas olur; yeni və güclü stimul verən təcrübələr (o cümlədən maddə istifadəsi) onların üçün daha cazibədar görünə bilər.

Sosial inkişaf:** Bərabər yaşlıların təsiri (peer pressure), kimlik axtarışı və müstəqillik arzusu istifadə riskini artırır.

2. Əsas səbəblər və risk faktorları

Ailə faktorları:** zəif nəzarət, davamlı münaqişə, valideynlərin və ya ailə üzvlərinin özlərinin maddə istifadə vərdişləri, emosional dəstəyin olmaması.

Psixoloji problemlər:** depressiya, anksiyete, travma və diqqət pozğunluqları kimi diaqnozlar risk yaradır.

Sosial və iqtisadi faktorlar:** yoxsulluq, işsizlik, məhdud sosial imkanlar və təhlükəli məhəllələr.

Məktəb və uğursuzluq:** təhsil uğursuzluğu, məktəbdə təcrid və qrupdan kənarda qalma.

Rahat əlçatanlıq:** narkotik maddələrin asan əldə olunması istifadə ehtimalını artırır.

Mədəni və media təsiri:** narkotik istifadəsini romantizə edən və ya normal göstərən məzmunlar.

3. Qoruyucu (preventiv) faktorlar

Güclü ailə bağları və valideyn nəzarəti.

Sağlam emosional bacarıqlar stres idarəsi, problemlərin həlli və empatiya.

Məktəbdə müsbət idarəetmə, sosial və emosional öyrənmə proqramları.

Aktiv və təhlükəsiz boş vaxt fəaliyyətləri (idman, mədəniyyət, könüllülük).

Səhiyyə xidmətlərinə vaxtında çıxış və erkən psixoloji dəstək.

4. Kim üzərinə düşür məsuliyyət?

Valideynlər və ailə:** ilk və əsas məsuliyyət daşıyıcılarıdır uşağa sevgi, qayğı, sərhədlər və nümunə göstərilməlidir.

Məktəblər və müəllimlər:** maarifləndirmə, erkən aşkarlama, sosial-emosional tədris və alternativ fəaliyyətlər təşkil etməlidirlər.

Yerel icma və dini/civil təşkilatlar:** gənclər üçün təhlükəsiz məkanlar, mentorluq və məşğulluq imkanları yaratmaq.

*Səhiyyə sistemi:** profilaktika, erkən müdaxilə, asılılıq müalicəsi və psixososial xidmətlər təklif etməlidir.

Dövlət və qanunvericilik:** narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsinə qarşı intizam, lakin eyni zamanda zərər azaldılması (harm reduction), tibbə əsaslanan müalicə siyasətləri və sosial proqramlarla dəstək rolunu daşımalıdır.

Mediya və texnologiya platformaları:** məsuliyyətli informasiya yayımı və gəncləri qoruyan məzmun siyasətləri.

Özəl sektor:** iş imkanları, sosial məsuliyyət layihələri və maarifləndirmə dəstəyi verə bilər.

5. Tarixi nümunələr və dərslər (qısa xülasə)

19-cu əsr: Opium ticarəti və Çin (Opium Müharibələri, 1839–1842 və 1856–1860)

Dərs: Narkotiklərin ticarəti və siyasi-iqtisadi maraqlar ciddi sosial dağıntılara və asılılıqla bağlı geniş miqyaslı fəsadlara yol açmışdır. Qanunvericilikdən başqa, tənzimləmə və beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlıq vacibdir.

20-ci əsrin sonu: Heroin və kokain dalğaları (1970–1990-lar)

Dərs: Cinayətkarlıq yalnız sərt cəza ilə məhdudlaşdıqda problem həll olunmur; müalicə və sosial reabilitasiya proqramları da zəruridir.

1990–2010-lar: ABŞ-da reseptli opioid epidemiyası**

Dərs: Tibb tətbiqlərində yanlış praktikalar (məsələn, reseptli opioidlərin geniş və nəzarətsiz yazılması) kütləvi asılılığa səbəb ola bilər tibbi siyasət və həkim təhsili önəmlidir.

2010-lardan sonra: Fentanil və sintetik opioidlərin artımı**

Dərs: Sintetik, güclü maddələr yeni təhlükələr yaradır; zərər azaldılması, təcili yardım üçün antidotlar (məsələn, nalokson) və laboratoriya nəzarəti həyati əhəmiyyət daşıyır.

Bu nümunələrdən belə çıxır ki, həm tədricən, həm də kəskin dəyişən ictimai-siyasi və iqtisadi amillər narkotik probleminin mahiyyətini formalaşdırır və hər bir tarix dövrü özünəməxsus müdaxilə üsulları tələb edir.

6. Praktik tövsiyələr fərdi, ailəvi və ictimai səviyyədə

Valideynlər və ailə üçün

1. Açıq və mühakimə etməyən söhbətlər aparın uşağın duyğularını dinləmək əsasdır.

2. Aydın qaydalar müəyyən edin; sərhədləri izah edin və ardıcıl tətbiq edin.

3. Nümunə olun valideyn davranışı uşağa güclü təsir edir.

4. Uşağın dost dairəsini və fəaliyyətlərini tanıyın; təhlükəsiz alternativlər təklif edin.

5. Erkən problem əlamətlərində peşəkar yardım axtarın.

Məktəblər və təhsil sistemi üçün

1. Məktəbdaxili profilaktika proqramlarını (sosial-emosional öyrənmə, həyat bacarıqları) genişləndirin.

2. Müəllimləri və personalı erkən xəbərdarlıq əlamətlərinə görə təlimatlandırın.

3. Əlavə dərnəklər, idman və yaradıcılıq klubları vasitəsilə boş vaxtı strukturlaşdırın.

İcma və yerli idarəetmə üçün

1. Gənclər üçün təhlükəsiz mərkəzlər, mentor proqramları və peşə hazırlığı yaradın.

2. Yerli səhiyyə və sosial xidmətlərlə əməkdaşlıq edərək erkən müdaxilə imkanlarını genişləndirin.

3. Narkotik ticarətinin qarşısını almaq üçün yerli səviyyədə zəruri hüquqi və polis tədbirləri tətbiq edin eyni zamanda müalicəyə yönəlik yanaşmanı qoruyun.

Dövlət və siyasət səviyyəsində

1. Tibb işçilərinin resept yazma təlimlərini sərtləşdirmək və nəzarət mexanizmləri qurmaq.

2. Zərər azaldılması strategiyaları tətbiq etmək (məsələn, nalokson təminatı, təhlükəsiz istifadə sahələri ölkənin siyasətinə uyğun olaraq).

3. Reabilitasiya və reinteqrasiya proqramlarına maliyyə və inzibati dəstək göstərmək.

4. Maarifləndirmə kampaniyaları və məlumatlılıq layihələrini davamlı etmək.

7. Erkən aşkarlama üçün əsas siqnallar (valideynlər və müəllimlər üçün)

Davranışda kəskin dəyişikliklər (maraqsızlıq, dərsə davamiyyətdə problem).

Yoldaş dəstəsinin dəyişməsi və gizlətmə davranışı.

Fiziki əlamətlər: yorğunluq, qanlı və ya problemi olan nəfəs, gözlərdə dəyişikliklər.

Məişət əşyalarının itməsi və ya pulun izahsız xərclənməsi.

Əhval-ruhiyyə dəyişkənliyi, gizlətmə, yalan danışma.

Əgər bu siqnallardan bəziləri müşahidə olunursa, ilk addım dəstəkləyici, mühakimə etməyən söhbət və peşəkar yardım (psixoloq, məktəb məsləhətçisi, yaxın səhiyyə mərkəzi) ilə əlaqədir.

8. Zərər azaldılması və müalicəyə dair qısa qeyd

**Zərər azaldılması** tam qadağa yanaşmasından əlavə, riskləri azaltmağa yönəlmiş tədbirlərdir (məsələn, təhlükəsiz istifadə haqqında məlumat, antidotların mövcudluğu). Bu yanaşma insan həyatını xilas etməyə və müalicəyə çatdırmağa kömək edir.

**Müalicə və reabilitasiya** asılılıq tibb və psixoloji yanaşma tələb edir: medikamentoz dəstək, psixoterapiya, sosial reabilitasiya və peşə hazırlığı önəmlidir. Cəzalandırmadan daha çox müalicə mərkəzli siyasət daha effektiv nəticələr verə bilər.

9. Nəticə və tövsiyələr

Gənclərin narkotikə meyli çoxşaxəli səbəblərlə bağlıdır və onun qarşısının alınması da yalnız bir tərəfin işi deyil. Ən effektiv yanaşma **ailə, məktəb, icma, səhiyyə və dövlət** arasında koordinasiya, erkən müdaxilə, gənclərə həyat bacarıqları öyrədilməsi və təhlükəsiz alternativlərin təmin edilməsidir. Tarixi təcrübələr göstərir ki, yalnız repressiv siyasətlər yetərli deyil; tibbə əsaslanan, sosial dəstəkləyici və maarifləndirici strategiyalar uzunmüddətli uğur gətirir.

Təcili addımlar (qısa müddətli):

1. Valideynlərə açıq söhbətlər aparmaq üçün qısa bələdçi vəsaiti hazırlanması.

2. Məktəblərdə sosial-emosional dərslərin daxil edilməsi.

3. Yerli səhiyyə mərkəzləri ilə əlaqə yaradaraq gənclər üçün məsləhət xətlərinin (hotline) təbliği.

Antinarkotik üzrə təlimçi ekspert Emil Maqalov