Ümumdünya Sağlamlıq Günü: Qlobal Çağırışlar, Regional Reallıqlar və Milli Strategiyalar - Rəşad Mahmudovun yazısı

7 aprel – Ümumdünya Sağlamlıq Günü Birləşmiş Millətlər Təşkilatının ixtisaslaşmış qurumu olan Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (DST) yaranma tarixi ilə bağlı qeyd olunur. Bu günün mahiyyəti yalnız bir təqvim xatırlatması deyil – bu, bütün dünya üzrə sağlamlıq sahəsində mövcud vəziyyətin dəyərləndirilməsi, qazanılan uğurların və qarşıdakı çağırışların təhlili üçün mühüm bir platformadır. 2020-ci ildən başlayaraq bəşəriyyətin üzləşdiyi COVID-19 pandemiyası, sonrakı illərdə isə artan münaqişələr, ekoloji böhranlar və beynəlxalq əməkdaşlıqda müşahidə olunan boşluqlar göstərdi ki, sağlamlıq məsələsi təkcə tibbi və ya sosial deyil – bu, artıq milli təhlükəsizlik və dayanıqlı inkişaf məsələsinə çevrilmişdir.
COVID-19 pandemiyası dünya tarixində bir dönüm nöqtəsi oldu. Milyonlarla insan həyatını itirdi, daha çoxu isə uzunmüddətli fəsadlarla üzləşdi. Pandemiya eyni zamanda səhiyyə sistemlərinin möhkəmliyini sınağa çəkdi. Ən inkişaf etmiş ölkələrin belə tibbi resurs çatışmazlığı, səhiyyə infrastrukturunun yüklənməsi, təcili tibbi yardımın keyfiyyət və operativliyində yaranan problemlər bu sahədə ciddi islahatların vacibliyini ortaya qoydu.

Dünya səhiyyə ictimaiyyəti bu çağırışlardan nəticə çıxararaq bir sıra müsbət dəyişikliklərə getdi – telemedisinə əsaslanan xidmətlərin genişlənməsi, səhiyyədə rəqəmsallaşmanın sürətlənməsi, elmi-tədqiqat mərkəzləri ilə səhiyyə strukturları arasında əlaqələrin gücləndirilməsi və s. Lakin bu proseslərin effektivliyi hələ də bərabər paylanmayıb – inkişaf etməkdə olan ölkələr bir çox hallarda texniki və maliyyə məhdudiyyətləri səbəbilə bu müsbət dəyişikliklərin kənarında qalırlar.
Pandemiya dövrü Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının qlobal koordinasiya baxımından nə qədər mühüm rol oynadığını bir daha göstərdi. Lakin eyni zamanda bir sıra böyük dövlətlər DST-nin fəaliyyəti ilə bağlı sərt tənqidlər irəli sürdülər. Bu təşkilatın bəzi ölkələrə qarşı “seçici” yanaşması, bəyanatlarında ziddiyyətli mesajların olması, pandemiyanın ilkin mərhələsində operativ qərarların verilməsində gecikmələr – bütün bunlar beynəlxalq səviyyədə etimad böhranına səbəb oldu.
Bəzi dövlətlərin DST-dən uzaqlaşması, onun maliyyə mənbələrini azaltması və alternativ platformalar qurmaq cəhdləri beynəlxalq səhiyyə sistemində parçalanma təhlükəsini artırır. Bu isə yeni epidemiyalara qarşı vahid cavab vermək imkanını zəiflədir. Qlobal pandemiya zamanı milli sərhədlər tibbi xəritədə heç nə ifadə etmir. Belə bir şəraitdə beynəlxalq koordinasiya və güclü qlobal institutlar bəşəriyyətin xilası üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

Hazırda dünyanın müxtəlif bölgələrində davam edən müharibələr, xüsusilə də Yaxın Şərqdə, Ukraynada, Afrikanın bir sıra hissələrində və Cənubi Asiyada baş verən silahlı toqquşmalar təkcə insan tələfatı deyil, eyni zamanda səhiyyə infrastrukturunun məhv edilməsi, vaksinasiya proqramlarının dayanması, yoluxucu xəstəliklərin yayılması və uşaq ölümlərinin artması ilə müşayiət olunur.
Eyni zamanda, qlobal iqlim dəyişiklikləri səbəbindən artan quraqlıqlar, torpaq eroziyası və ərzaq istehsalının azalması dünyada qida təhlükəsizliyi məsələsini kəskin şəkildə gündəmə gətirib. Qida çatışmazlığı və qeyri-sağlam qidalanma, xüsusilə də uşaqlar və yaşlılar arasında immun sisteminin zəifləməsinə, xroniki xəstəliklərin artmasına və ümumi həyat keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb olur.
Qaçqın axınları və daxili məcburi köçkünlərin sayının artması da səhiyyə sistemləri üçün əlavə yük yaradır. Bu insanlar çox vaxt ilkin tibbi yardım, sanitariya və psixososial dəstək imkanlarından məhrum olurlar.
Ölkəmizdə son illərdə səhiyyə sahəsində həyata keçirilən ardıcıl islahatlar sistemin keyfiyyətini və əhalinin xidmətlərə çıxış imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırıb. İcbari tibbi sığortanın tətbiqi, bu sahədə vətəndaş məmnuniyyətinin artırılması məqsədilə aparılan struktur və inzibati islahatlar Azərbaycan səhiyyəsinin yeni mərhələyə keçdiyini göstərir.
Eyni zamanda, regional xəstəxanaların müasirləşdirilməsi, müasir avadanlıqlarla təchiz olunması, həkim və orta tibb personalının peşə hazırlığına dair yeni standartların tətbiqi səhiyyə xidmətlərinin ölkə üzrə daha bərabər paylanmasını təmin edir. Rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi, elektron resept sistemi, e-səhiyyə portalı və tibbi məlumat bazalarının inteqrasiyası səhiyyədə şəffaflığın artırılmasına və xəstələrin hüquqlarının qorunmasına xidmət edir.

COVID-19 pandemiyası zamanı Azərbaycan səhiyyə sisteminin çevik reaksiyası, xüsusi xəstəxanaların qısa zamanda yaradılması, vaksinasiya kampaniyasının uğurla həyata keçirilməsi, eləcə də beynəlxalq səviyyədə göstərilən humanitar yardımlar ölkəmizin bu sahədə həm daxili, həm də beynəlxalq məsuliyyət daşıdığını sübut etdi.
Sağlamlıq yalnız xəstəliklərin olmaması deyil – bu, insanın fiziki, ruhi və sosial rifah halıdır. Bu mənada Azərbaycanda səhiyyənin yalnız müalicəvi deyil, həm də profilaktik istiqamətdə inkişaf etdirilməsi, sağlam həyat tərzinin təbliği, qeyri-infeksion xəstəliklərlə mübarizə və əhalinin maarifləndirilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Uşaq və yeniyetmələrin sağlam inkişafı, ətraf mühitin sağlamlığı ilə bağlı ekoloji layihələr, psixoloji sağlamlıq xidmətlərinin genişləndirilməsi və yaşlı əhali üçün xüsusi proqramlar ölkəmizin gələcək illər üçün hədəflədiyi sağlamlıq strategiyasının əsas istiqamətlərindəndir.
Nəticə olaraq bu gün dünyada sağlamlıq anlayışı köklü şəkildə dəyişməkdədir. Qlobal miqyasda yeni təhlükələr və çağırışlar, regional qeyri-sabitliklər və texnoloji transformasiyalar səhiyyə sahəsində çevik, kompleks və inteqrativ yanaşmaları zəruri edir. Azərbaycan bu dəyişən reallıqlara uyğun olaraq öz səhiyyə siyasətini ardıcıl şəkildə yeniləyir və beynəlxalq əməkdaşlığa açıq bir mövqe sərgiləyir.
Ümumdünya Sağlamlıq Günü münasibətilə bu reallıqlar bir daha xatırlanmalı, cəmiyyət olaraq sağlam həyat tərzinə, tibbi savadlılığa və səhiyyə sisteminə olan inamımız gücləndirilməlidir. Sağlam cəmiyyət – güclü dövlətin əsas dayağıdır.


Hörmətlə,
Rəşad Mahmudov
Tibb elmləri doktoru,
Milli Məclisin Səhiyyə Komitəsinin sədr müavini